Tứ linh là Long – Lân – Quy – Phụng là bốn linh vật có sức mạnh phi thường tượng trưng cho trời đất, có nguồn gốc từ tứ linh thần: Thanh Long, Bạch Hổ, Huyền Vũ và Chu Tước. Chúng được người xưa tạo ra từ bốn phương trời, đại diện cho 4 yếu tố chính: trời, lửa, đất và gió.
Hình tượng tứ linh được dùng và khắc họa tương đối phổ biển trong nghệ thuật kiến trúc Việt Nam từ kinh đô, đền chùa cho tới nhà dân như 1 trạng thái sống động của 4 linh vật trong tâm thức người Việt.
Các tác phẩm chạm khắc tứ linh đều có độ khó và độ tinh xảo cao do phải khắc họa tới 4 hình tượng trên 1 vùng không gian nhỏ. Hơn nữa các linh vật này đều có các chi tiết đòi hỏi phải được khắc họa chính xác nên thờigian để thực hiện các sản phẩm này cũng lâu hơn và giá trị cũng cao hơn.
1. Long – Rồng
Rồng trong truyền thuyết được coi là con vật của trời, có quyền năng vô thượng. Sự xuất hiện của Rồng được ý kiến là mang đến may mắn và bình an.
Rồng đứng đầu trong tứ linh, Rồng đại diện cho quẻ Chấn, đem lại Dương khí, sự quật khởi, ý chí, công danh, tài lộc và quyền lực. Do đó mà trên áo của vua chúa và hoàng tộc thường có thêu hình rồng bằng vàng để biểu đạt thiên mệnh con trời có quyền lực vô thượng.
Dân tộc Việt Nam ta đã có truyền thuyết về rồng từ rất sớm vì nó gắn liền với mây và mưa với tryền thống trồng lúa nước lâu đời, ruyền thuyết “Còn Rồng Cháu Tiên” và đặc trưng là in đậm vào tiềm thức người Hà Nội với tên Thăng Long, Vịnh Hạ Long, Sông Cửu Long.
Rồng không phải loài vật có thật nhưng hình tượng rồng lại được miêu tả cực kỳ chi tiết: thân rắn, đùi thằn lằn, nanh vuốt của chim ưng, đuôi rắn, sừng hươu, vẩy cá. Rồng đóng vai trò quan yếu với người Việt Nam, đại diện cho ngành công nghiệp lúa nước bởi vậy có phổ biến điểm khác biệt so với rồng Trung Quốc.
– Thân Rồng gồm 12 khúc biểu tượng cho 12 tháng trong năm. Sự uốn lượn mềm mại của rồng mô tả có khả năng biến đổi thời tiết, thiên nhiên và mùa màng.
– Đầu rồng là nét dị biệt to nhất. Đầu rồng có bờm dài, râu cằm, ko sừng. Mắt lồi to, hàm mở rộng có răng nanh ngắt lên, đây là điểm hoàn toàn khác với các con rồng khác của những nước.
– Mồm rồng ngậm Minh châu, Rồng ở các nước giữ ngọc bằng nanh vuốt trước. Viên Châu biểu trưng cho tính nhân văn, trí thức và lòng cao thượng. Đầu Rồng luôn ngửng lên thể hiện ý chí nhân bản cao.
2. Lân
Là linh vật được biết tới thứ hai sau Rồng, dân gian cho rằng sự xuất hiện của Lân báo hiệu điểm lành, thanh bình hưng thịnh vượng gần đến. Hình tượng Lân cũng được sử dụng để trấn thủ cửa nhà, hóa giải hung khí lúc đối diện với cửa nhà khác, bị ngã ba, ngã tư, góc nhọn, tuyến đường vòng chiểu thẳng vào nhà.
Truyền thuyết cho rằng, Lân là một loài quái thú từ dưới biển lên bở phá hoại mùa màng vật chất không cho con người làm ăn.
Đức Phật Di Lặc đã hóa thân thành hậu thổ và thuần phục được thú dữ, biến Lân thành 1 con thú lành thường xuyên viện trợ người rẻ, đặc thù là các người hiếu thảo, biết làm việc thiện nên ngoài tên gọi là Lân còn được gọi là Nhân thú tức là con thú làm việc thiện.
Sau này cứ vào mỗi mùa tết và trung thu thổ thần lại đưa Lân xuống múa sắm vui và thăm hỏi mọi người. Con lân đi tới đâu là giáng phúc đến ấy nên nhà nào cũng hân hoan treo rau xanh và giấy đỏ đón chào. Sau này, người có tiền thường treo giải bằng tiền buộc trong 1 miếng vải đỏ, treo cùng cải bắp hoặc rau xanh.
Lân là con dòng, con đực gọi là Kỳ nên được gọi chung là kỳ lân. Lân có dung mạo kì dị và là một sản phẩm từ trí mường tưởng nghệ thuật của con người mà ra. Lân là con Vật đầu nửa rồng nửa thú, thuộc loài nai, mình vằn, đuôi giống như đuôi trâu đầu thường có 1 sừng.
Thân kỳ Lân giống Hươu nhưng có vảy khắp người, chỉ ăn cỏ và thần thái vô cùng sinh động. Vì là 1 loài thú lành tình chuyên giúp người và đuổi cắn người xấu nên mỗi lúc Kỳ Lân xuất hiện là báo hiệu của một thánh nhân gần xuất hiện cứu giúp dân chúng.
Kỳ lân là loài vật chuyên canh phòng cửa ngôi nhà, mồm há to lôi kéo và trấn áp mọi chiếc hung khí vào nhà.Vì vậy, trong mỗi đình chùa ta thường thấy có tượng hai con kỳ lân đá canh cửa.
Trong Phong Thuỷ, tượng kỳ lân thường sử dụng trấn giữ cửa nhà, hoá giải hung khí chiếu tới lúc đối diện với của nhà khác, bị ngã ba, ngã tư, tuyến đường vòng, hoặc góc nhọn chiếu vào cửa nhà.
3. Quy
Quy (Rùa) là con vật duy nhất có thật trong thiên nhiên. Rùa là 1 loài bò sát lưỡng cư có tuổi thọ cao và cũng có thể sống trong một thời gian dài mà ko cần đến thức ăn, được ví với tinh thần thanh cao, thoát tục.
Rùa gắn liền với văn hóa người Việt thông qua câu chuyện thần Kim Quy giúp vua An Dương Vương xây và bảo vệ thành Cổ Loa.
Rùa biểu tượng cho sự trường tồn bất tử, hình ảnh rùa đội bia đá ghi lại sử sách Việt Nam và 82 bia đá ghi tên tấn sĩ đỗ đạt tại Quốc Tử Giám được cho là 1 cách thể hiện sự tôn kính đối với công ơn của những vị anh hùng, truyền thống uống nước nhớ nguồn.
Rùa tuy không phải là linh vật trong Phật giáo nhưng sự trường tồn của rùa được gắn liền với sự trường tồn của Phật Giáo. Truyền thuyết nói rằng, An Dương Vương sau lúc thịt con gái Mị Châu vì tội thông lưng với giặc đã cưỡi lên lưng rùa và đi về phía biển, những nhà nghiên cứu cho rằng hình tượng này khá giống với vị thần Visou vô thượng của đạo Bà La Môn.
Quy được xem là tụ hội của trời đất – âm dương : bụng bằng tưởng trưng cho mặt đất (âm), mai khum vòng biểu trưng cho vòm trời (dương). Trong dân gian rùa có rộng rãi khi được hài hòa với các con vật khác như rắn (Quy xà hợp thể), hay rùa đầu rồng (long quy) có sự phối hợp của rùa và rồng nên rất khôn thiêng.
4. Phụng (Phượng/Phượng hoàng)
Phượng hoàng bắt nguồn từ văn hóa của Trung Hoa, được ví là loài chim đẹp nhất trong những loài chim. phượng hoàng được chia thành Phượng (con trống) và Hoàng (con mái) nhưng về sau ko còn sự phẩn biệt rẽ ròi tương tự nữa mà các đặc điểm được phối hợp lại với nhau và gọi chung là phụng hoàng.
Trong văn hóa của những nước phương đông, phụng hoàng là 1 trong các linh vật tối cao được cho sánh ngang với Rồng. phượng hoàng tượng trưng cho vẻ đẹp, sự cao quý, tình ái thương của người mẹ, ẩn chứa một sức mạnh kì bí.
Do vậy mà phượng hoàng đại diện cho Hoàng Hậu hay các phi tần sánh bên Rồng đại diện cho Vua.
phượng hoàng là 1 linh vật trong truyền thuyết được hình tượng hóa trong cuộc sống linh tính. Phượng được diễn tả có mỏ diều hâu dài, tóc trĩ, vảy cá gáy , móng chim ưng và đuôi công.
Với ý nghĩa đầu đội công lý, mắt là mặt trời, mặt trǎng, lưng cõng bầu trời, lông là cây cỏ, cánh là gió, đuôi là tinh tú, chân là đất, vì vậy phượng biểu tượng cho cả vũ trụ. phụng hoàng có ý nghĩa tích cực, nó biểu thị cho tiết hạnh, vẻ duyên dáng và cao nhã.
Theo truyển thuyết phụng hoàng xuất hiện trong công đoạn hòa bình hưng vượng vượng cho nên người ta thường trưng bày hình tượng phụng hoàng đại diện quyền lực, sức mạnh và cầu thịnh vượng.
